در ابتدای این مراسم ابراهیم شمشیری مدیر عامل انتشارات سروش با بیان اینکه شخصیت و جایگاه صدر بین اندیشمندان اسلامی و متفکران اسلامی موضوع ناشناخته‌ای نیست، گفت: در دهه اول انقلاب کتاب‌های مختلفی از نگاه ایشان به مبانی اسلامی در بین نسل اول انقلاب از جمله کتاب‌های فلسفه ما منتشر شده است. اخیراً نیز در مجموعه صدا وسیما به این مقوله تأکید شده است،  ولی نگاه ایشان در حوزه مقوله اجتماعی که جزو آرزوها بوده اتفاق نیافتاده است.

وی ادامه داد: شهید صدر در دوارن حیات در برهه‌های مختلف در دروس خود به ایده نوشتن کتاب اشاره داشتند که این امر به همت آیت‌الله سیدمنذر حکیم محقق شد. البته ترجمه کتاب سال‌ها پیش در مجموعه سروش آغاز شده بود که به دلایلی وقفه ایجاد شد و در اوائل امسال کتاب منتشر و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

وی در پایان گفت: امیدواریم که انتشارات سروش و سایر مجموعه‌های فکری و فرهنگی مسیری که در حوزه تولید فکر و تولید علوم  اسلامی و انسانی را پیش رو دارند، سریع‌تر طی کرده  و کتاب‌هایی که از مبانی اندیشه فکری دینی ما برخاسته است نیز در متون درسی در دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار بگیرد.

* مجتمعنا؛ حلقه اصلی سه گانه آثار شهید صدر

در ادامۀ جلسه، حجت‌الاسلام سیدامید مؤذنی معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر مقدمه شناخت کتاب مجتمعنا را شناخت دیگر آثار شهید صدر دانست و گفت: درباره کتاب مجتمعنا و اندیشه شهید صدر خوب است قبل از هر بحثی به این توجه کنیم که شهید صدر پیش از نگارش اندیشه‌های اجتماعی چه آثاری را تقدیم کرده بودند و چه بخشی از اندیشه اسلامی در آنها مطرح شده است. وی با بیان اینکه تعداد قابل توجهی از آثار شهید صدر مفقود شده و به دست ما نرسیده است، افزود: اولین کتاب شهید صدر "فدک فی تاریخ" است که در رمضان 1367 قمری نوشته شده و در بخش قابل توجهی از آن دیدگاه تاریخی و اجتماعی شهید صدر قابل مشاهده است. این کتاب را خانم راشل کنتز در بنیاد تل اویو موضوع پایان‌نامۀ خود قرار داده است که منظر توجه وی به این کتاب به نوعی نگاه اجتماعی صدر در روایت تاریخ و اثراتی است که او به عنوان یک اندیشمند موثر جامعه عراق در پی ایجاد آن اثرات بود. حجت‌الاسلام مؤذنی ادامه داد: کنتز در این تحقیق خود که چکیده‌ای از آن را در مجله مطالعات خاورمیانه لندن چاپ کرده است اشاره دارد، نگاه صدر برای تحول در جامعه بازتعریف الگوهای موجود در جامعه شیعی است که این موضوع با آن چیزی که شهید صدر در آخرین اثر و در درس‌های تفسیری نوشته، همخوانی دارد؛ چرا که صدر در آنجا از این بحث می‌کند که نقطه تحول جامعه، وجود ذهنی‌ای است که الگوها در ذهن افراد جامعه دارند و با تحول آنها جامعه به سوی تحول حرکت می‌کند. وی با اشاره به دومین اثر شهید صدر، غایة الفکر فی علم الاصول، بیان کرد: این اثر در ده جلد نوشته شده است که تنها جلد پنجم آن باقی مانده و نه جلد دیگر از بین رفته است. معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر با اشاره به فلسفتنا، سومین کتاب شهید صدر گفت: ایشان در مقدمه این کتاب به مشکل اجتماعی انسان معاصر پرداخته‌اند و فلسفتنا را آغاز پاسخ به مسأله اجتماعی انسان قلمداد کردند. البته پیش از این کتاب، شهید صدر جزواتی را برای حزب الدعوه نوشته بودند که مفقود شده و تنها چند برگه از آنها باقی است که در آنها 13 اصل از اصول حکومت اسلامی بیان شده است. وی عنوان کرد: آنچنان که شهید صدر در مقدمه خود در فلسفتنا اشاره داشته است، قرار بر این بوده که حلقه وصل در سه گانه فلسفتنا، اقتصادنا و مجتمعنا که ایشان موفق به نوشتن آن نشدند، مجتمعنا باشد؛ اما با توجه به اصرارهای عموم خوانندگان که از شهید صدر درخواست داشتند اقتصادنا را بر نگارش مجتمعنا مقدم کند؛ ایشان اقتصادنا را پیش از مجتمعنا تألیف می‌کند تا به توده مردم که آن زمان تحت فشارهای فکری اندیشه‌های مارکسیستی بوده‌اند و عمده درگیری در حوزه اندیشه‌های اقتصادی شکل و بروز پیدا می‌کرده، کمک کند. وی در بخش دیگری از سخنان خود به عدم تألیف این کتاب از سوی شهید صدر اشاره کرده و علت آن را نامناسب بودن فضای اجتماعی برای دریافت اندیشه اجتماعی اسلام در عراق آن زمان و در جامعه اسلامی دانسته و ادامه داد: تحلیل دیگر که واقع‌بینانه‌تر به نظر می‌رسد، این است که شهید صدر فرصت کافی برای مطالعه تمام آثار اروپایی یا حداقل آثار مهم رقیب در لیبرالسیم و مارکسیسم که دو جریان اصلی مقابله با اندیشه‌های اسلامی در ان دوران بود را پیدا نکرد. اگر چه اندیشه اسلامی به خودی خود و بدون مقایسه با اندیشه‌های رقیب در ذهن ایشان حاضر بود. حجت‌الاسلام والمسلمین مؤذنی ادامه داد: شاهد این موضوع این است که وقتی شهید صدر می‌خواستند یکی از مهمترین کتاب‌های خود "الاسس المنطقیه الاستقراء" را بنویسند، برای نوشتن این کتاب آثار اندیشمندان مختلف که مهمترین آن راسل بوده است را جستو جو می‌کنند و ردی از آن در زبان عربی پیدا نمی‌کنند و سفارش می‌دهند برخی از این آثار به طور ویژه برای ایشان ترجمه شود که این کار در مصر انجام می‌شود. پس از اتمام کتاب نیز ایشان از اساتید دانشگاه در بغداد در حوزه ریاضیات درخواست می‌کنند که بررسی کنند در حوزه ریاضیات و احتمالات کتابی موجود است که در این فضا اندیشه‌ای را مطرح کرده باشد که ایشان قبل از انتشار کتاب حتماً آخرین سطح تولیدات علمی در جهان را مطالعه کرده باشد. وی با بیان اینکه معتقدم که ایشان فرصت نکردند که همه آثار موجود در فضای غربی شرقی در حوزه اندیشه‌های اجتماعی را با آن گستردگی که خود قائل بودند بررسی کنند و مجتمعنا به همین دلیل توسط خود ایشان نوشته نشد، ادامه داد: آن چیزی که شهید صدر قصد داشت در مجتمعنا بنویسد، تبیین روبنای معرفت و در واقع برونداد جهان‌بینی اسلامی در حوزه اجتماعی بود که در این بحث بنا به گفته خودش انسان‌شناسی و تعریف انسان در اسلام، معنای جامعه به طور ویژه و به طور خاص دیدگاه‌های شهید صدر در مورد مساله حکومت جایگاه ویژه‌ای داشته است که بخشی از این موارد را شهید صدر در آثار بعدی توانستند به صورت اجمالی بیان کنند و بخشی بیان نشد. معاون پژوهشی پژوهشگاه تخصصی شهید صدر با بیان اینکه آن چیزی که امروز به عنوان مجتمعنا منتشر شده است با تلاش شاگرد مرحوم آیت‌الله شهید صدر، سیدمنذر حکیم گردآوری شده است، گفت: این کتاب، جمع نوشته‌های پراکنده شهید صدر درباره اجتماع در آثار مختلف او بوده است و گام مهمی است برای اینکه اندیشه شهید صدر در فضای اجتماعی تا حد زیادی مطرح شود و در یک مجلد دیده شود. اگر چه آن چه که در مجتمعنا فعلی آمده است همه یا نوشته شهید صدر یا برگرفته از دروس اوست اما مجتمعنای شهید صدر نیست. وی در پایان گفت: ما برای دستیابی به مجتمعنای شهید صدر راهی جز این نداریم که روش و منطق شهید صدر را در فهم مساله، تولید نظریه، ساخت مکتب و نظام، که از طریق روش استنطاقی ایشان از قرآن و روش جز به کل در ساخت مکتب است را فراگرفته و اندیشه اجتماعی اسلام را مبتنی بر روش شهید صدر استخراج کنیم.

حجت‌الاسلام دکتر پارسانیا، استاد حوزه و دانشگاه در ادامه مراسم بوسیله ارتباط تصویری مجازی شرکت نمودند و به بیان نظراتشان در مورد کتاب و اندیشه‌های شهید صدر پرداختند که متعاقباً منتشر خواهد شد.

* شهید صدر را نباید صرفاً در طاقچه اندیشمندان مسلمان نگه داشت

در بخش دیگری از این آئین دکتر سیدمهدی اعتمادی‌فرد رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با بیان اینکه این کتاب حلقه مفقوده‌ای است برای تبیین آثار دیگر مرحوم شهید صدر گفت: کتاب مجتمعنا مهمترین کتابی است که می‌تواند بنیادی‌ترین حلقه‌های تبیینی در سایر آثار شهید صدر را آشکار کند. این کتاب را نباید به مثابه یک کتاب که الگویی را از ابتدا تا انتها نشان می‌دهد در نظر گرفت؛ بلکه این کتاب گردآوری است که باید از دل آن تلاش کنیم تا به الگویی برسیم. وی ادامه داد: معتقدم اگر قرار باشد با توجه به فضا و اقتضائات امروزی کتاب را مورد بازتفسیر و بازخوانی قرار دهیم نباید در مواجهه تاریخ اندیشه‌ای با این کتاب، آن را صرفاً ذیل آرای یک متفکر که در زمانی چیزی ارائه کرده، دسته‌بندی کنیم. اعتمادی‌فرد با بیان اینکه همه نظریات جامعه‌شناسی به طور مستقیم و غیرمستقیم جنبه شبه دینی دارند، گفت: نکته مهم در نظریه شهید صدر و تلاش ما برای بازتفسیر، هسته اصلی نظریه شهید صدر در باب اجتماع است. به همین دلیل نباید شهید صدر را در طاقچه اندیشمندان مسلمان باقی نگه داشت؛ چرا که به مرگ اندیشه و زایایی آن منجر می‌شود. رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با طرح این سوال که هسته سخت الگوی نظری شهید صدر کجاست، افزود: اهداف و کارکردهایی که در پاسخ به این سوال می‌شود به آن دست یافت در ابتدا امکانات شناختی و نظری این الگو را بیشتر برای ما آشکار می‌کند چون می‌تواند در ساحت انتزاعی به ما قدرت شناور شدن و قدرت فرض کردن تئوریک بدهد تا بتوان به چیزهایی که حتی مرحوم شهید صدر نگفته هم بیندیشیم. هر الگوی نظری باید چنین امکانی را در اختیار قرار دهد. وی به دیگر اهداف و کارکرد این موضوع اشاره کرد و ادامه داد: کارکرد دوم پاسخ به سوال از هسته سخت نظری، کارکرد تطبیقی است. نظریه باید تطبیق‌پذیر باشد. نظریه‌ای که در ساحت انتزاع باقی بماند از اعتبار برخوردار نیست. اعتمادی‌فرد در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اساس هر نظریه اجتماعی، از نسبت بین خود و دیگری شروع می‌شود. یعنی چگونه می‌تواند آن نظریه نسبت بین خود و دیگری را تقریر کند. از اینجا باید شروع کنیم تا بفهمیم ساحت سخت نظریه خاصی که مورد بحث ماست کجاست و از چه الگویی تبعیت می‌کند. در منطق شهید صدر باید حول مهمترین مقوله اعتبار بخش نظم الهی یعنی توحید، این نسبت میان خود و دیگری را شناخت. رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران عنوان کرد: از این جهت، سوال را اینگونه بازتقریر می‌کنیم که نسبت بین خود و دیگری ذیل خداوند یکتا چگونه در نظریه شهید صدر تعریف می‌شود؟ اگر این را پاسخ دهیم می‌توانیم بفهمیم که امکانات نظری و تطبیق‌پذیری شهید صدر کجاست. من فکر می‌کنم مهترین میانجی برای فهم نسبت خود و دیگری ذیل خداوند یکتا در نظریه شهید صدر با میانجی‌گری مفهوم عدالت تقریرپذیر است. وی با اشاره به تبار این بحث در میان ادیان و خصوصاً تلاش ادیان توحیدی چنین گفت: در ادیان توحیدی خصوصاً در دین یهود، تحت تأثیر نگاه پیشینی، انتظار دارند که بتوان خدا را دید و او را مورد اطاعت قرار داد. به عنوان مثال، حضرت موسی(ع) وقتی تقاضا می‌کند خداوند را در آن ایامی که در کوه بیتوته کرده است ببیند، صاعقه‌ای می‌آید و باعث مدهوش شدن حضرت موسی می‌شود. آن چیزی که در جواب دیدن خداوند برای حضرت موسی(ع) باقی می‌ماند فرامین خداوند است که بر کوه نقش می‌بندد. اعتمادی‌فرد ادامه داد: خداوند اگر بخواهد آشکار بشود به چشم بصری دیدنی نیست. رعایت حقوق دیگران، و توجه به حق دیگری موجب لحاظ کردن حق خداوند می‌شود و تنها از این طریق است که می‌توان حق خداوند را در جامعه به نحو ملموسی پاس داشت. در ادیان توحیدی به تدریج نوع نگاه به عدالت مطابق با موجودیت خداوند یکتا به مثابه وجودی سراسری و جاودان که در قالب یک چیز قابل فروکاستن نیست، اصلاح شد. عدالت اجتماعی در دین یهود به معنی توجه داشتن به حق دیگری است. در دین مسیح، به نفی حق خود که پیامدهای رهبانیت‌گرایانه هم پیدا می‌کند، تغییر می‌یابد. وی افزود: در نگاه اسلامی این نوع فهم از عدالت به مقدم داشتن دیگری بر خود اصلاح می‌شود. به همین دلیل، از منظر اسلامی، ملازم با اعتقاد به توحید به تدریج برداشتی از عدالت در کلام و عمل نبی مکرم مشاهده می‌شود. در چنین فضایی می‌توان نوع مواجهه شهید صدر و هسته سخت نظری او را بهتر درک کرد. مرحوم صدر تلاش کرده است با توجه به منابع مختلف اسلامی از کلمات خداوند حتی روایات منقول پیامبر و ائمه هدی به تلفیقی بهتر از نسبت و ارتباط میان خود و دیگری در پرتو وجود خداوند یکتا به عنوان صاحب اثر در تمامی ابعاد وجودی برسد. از این‌رو، در این الگوی نظری عدالت مهمترین میانجی است برای اینکه بتوان خداوند را در جامعه مرئی کرد. یعنی اگر بخواهی خداوند را ببینی باید بتوانی خداوند را در پاسداشت حقوق دیگران به مثابه نوعی مقدم داشتن حق دیگری بر خود ببینی. این استاد دانشگاه با اشاره به آثار گذشته شهید صدر در نقد مکاتب سرمایه‌داری و نقد مکاتب مارکسیستی در اقتصادنا و فلسفتنا، گفت: آن چیزی که هدف اساسی پیامبران بوده است مبارزه با «اتراف» بوده است. اتراف معنای خاصی است از اسراف. اسراف به معنی آن است که در امری یا در نسبت با چیزی زیاده‌روی کنیم. حتی این زیاده‌روی ممکن است در انفاق رخ دهد. ولی اتراف یعنی اسراف در خوشگذرانی و در لذائذ. آن چیزی که در اولین برخورد پیامبران با گروه مخالفانشان آشکار می‌شود، مخالفت با این گروه است. اتراف یعنی نادیده انگاشتن تقدم حق دیگری بر خود. به تدریج در ادیان توحیدی از حضرت ابراهیم(ع) تا پیامبر اسلام(ص) این را می‌بینیم که این مفهوم تفصیل پیدا می‌کند. اعتمادی‌فرد با تاکید بر عدالت به عنوان میانجی اصلی در الگوی نظری شهید صدر که قرار است ذیل وجود خداوند امکان تسری به فهم دقیق‌تر خود و دیگری را فراهم کند، عنوان کرد: مرحوم صدر در این کتاب به صراحت می‌گوید توحید را نباید یک ویژگی جدا شده از مردم در نظر گرفت، بلکه ویژگی است که در بدنه بیرونی و در دل مردم متبلور می‌شود. عدل به عنوان یکی از اوصاف خداوند پیوند ذاتی و درونی با توحید پیدا می‌کند و به همین در اصول دینی رتبه دوم پس از توحید را در نظر شهید صدر داراست. توحید در این نوع نگاه، تقلید نظری یک ایده در باب خداوند یکتا نیست، بلکه ملموس‌شدن حق خداوند از خلال پاسداشت حقوق مردم است. این نوع مرئی‌شدن، از جنس دیده‌شدن بصری نیست بلکه از جنس نهادینه‌شدن مکانیسم‌ها و سازو کارهایی است در نظام اجتماعی. وی افزود: تقدم حق‌الناس بر حق‌الله را نیز این چنین باید دریافت، نه اینکه بگوییم خداوند دارای حقوقی است که از آن گذشته است، حق‌الله را اگر بخواهیم به جا بیاوریم وظیفه داریم حق‌الناس را به جا بیاوریم. تقدم ذاتی است نه تقدم مبتنی بر لطف. بنابراین با میانجی‌گری عدالت می‌توان امکاناتی را حتی به صورت جامعه‌شناختی در نظری شهید صدر جست و جو کرد و ادامه داد تا بر اساس آن بتوان هم امکانات تئوریک و انتزاعی را بیشتر تداوم بخشید و هم تجربه‌های تطبیق‌پذیر و اثباتی را در بدنه عمومی نگه داریم. به واسطه نهادهایی واسط که وظیفه بسط عدالت را دارند، یا هنجارهای مرتبط با آن، می‌توان امکانات بهتری را در زمانه معاصر برای اصلاح و ترمیم ارتباط خود و دیگری در نظر گرفت و این چنین می‌توان به نحو ملموس‌تری حقوق خداوند را نیز در جامعه پاسداشت که لازمه آن افزایش سطح التزام جامعه مسلمان حتی به وظایف عبادی و دینی است. اعتمادی‌فرد در پایان گفت: من فکر می‌کنم با میانجی‌گری عدالت امکان تبیین معتبر هم برای افزایش ظرفیت انتزاعی و تبیینی هم برای تطیق‌پذیری، آن چیزی که هدف مرحوم شهید صدر بود از الگوی فکری در مجتمعنا را بدست بیاوریم. وی افزود: این البته مقدمه‌ای است که باید راجع به آن در فرصت بیشتر به توضیحات دقیق‌تری مبتنی بر متون به جای مانده از ایشان مبادرت کرد.

* انقلاب اسلامی عظیم‌ترین تحول تاریخ بشری است

در ادامه این مراسم، دکتر محمدهادی همایون استاد دانشگاه امام صادق(ع) به صورت ویدئو کنفرانس در این مراسم حاضر شد.

همایون با بیان اینکه به لحاظ تاریخی و تحلیل تمدنی، تحولات عظیم علمی در تاریخ بشر، چه در زمان انبیاء و چه پس از آن تا به امروز همه اتفاقات بزرگ در صحنه اجتماع رخ داده است، گفت: با شکل‌گیری انقلاب، تشکیل حکومت و حوزه تمدنی که به طرح دیدگاه‌های امروز و نظریات جدید منجر شده است، قابل فرمولیزه کردن هستند. تاریخ ما با این اتفاقات بزرگ که در عرصه بیرون و در صحنه اجتماعی بشر رخ داده است گره خورده و به تبع بر جریان علمی تأثیر گذاشته است.

وی انقلاب اسلامی را در دل بعثت انبیاء و پیامبر گرامی اسلام را عظیم‌ترین تحول تاریخ بشری دانست و ادامه داد: انقلاب اسلامی به شدت از نمونه‌هایی چون دوران صفویه بزرگ‌تر است. اگر تحولات تمدنی دوره صفویه مثل مکتب حکمت متعالیه مرحوم ملاصدرا را ایجاد کند و یا قرن چهار مثل مرحوم ابن سینا را ایجاد کند قاعدتاً انقلاب اسلامی باید تحول عظیم‌تری را منجر شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما در پی بازخوانی و تفسیر اندیشه‌های اندیشمندان گذشته خود هستیم، عنوان کرد: در هر دوره پا را بر شانه پیشینیان می‌گذاریم که کار درستی هم هست. باید قدردان باشیم، اما توقع و همت بلند ما باید متناسب با احوالات پیرامون ما باشد و اگر اندیشه‌های جدید ایجاد نشود، توقف ایجاد می‌کند.  قاعدتاً در جریان انقلاب اسلامی باید از همه این دستاوردهای تاریخی که در مقاطعی ضعیف‌تر از وضعی که ما در انقلاب اسلامی داریم حاصل شده باید استفاده کرده و جلوتر برویم.

همایون با بیان اینکه شهید صدر و شهید مطهری جلوتر از زمانه خود می‌اندیشیدند و به تحول در جامعه منجر شدند گفت: آن چیزی که شهید صدر را صدر می‌کند و مطهری را مطهری، این نیست که از این فرصت استفاده کردند و فرصت تحول اجتماعی ایجاد شده را در خدمت علم قرار دادند، بلکه اصل ارزش این است که خود آنها تحول را ایجاد کردند ارزش این بزرگواران این بود که جلوتر از زمان خود بودند و می‌اندیشند. که سبب شد بار ایجاد انقلاب اسلامی را بر دوش خود بگذارند.

وی در پایان گفت: به نظر می‌رسد اگر به دنبال بازسازی شیهد صدر به عنوان یک نابغه هستیم باید توقع و همت خود را در این اندازه تنظیم کنیم. ما به دنبال یک جریان انقلاب اسلامی باید بتوانیم انقلاب اسلامی را به رتبه‌های بالایی ارتقا دهیم و زمینه را برای عرصه‌های بعدی علم و داوطلبان فراهم کنیم.

* عبادت لازمه تحقق فرهنگ در جامعه

دکتر سیدمجید امامی استادیار دانشگاه امام صادق(ع) دیگر سخنران این مراسم بود که با اشاره به فصل پنجم کتاب مجتمعنا و موضوع جامعه و عدالت، گفت: با الهام از این فصل به ظرفیت‌های اندیشه نوین و مسأله‌مند شهید صدر برای بازتولید نظریه فرهنگی اشاره کنم. ایشان در فصل 5 وقتی در مورد نسبت دین و جامعه صحبت می‌کنند، 9 اصل را مطرح می‌کنند.

وی ادامه داد: این اصل به عبادت می‌پردازد و سپس سه موضوع بسیار جذاب را مطرح می‌کنند که به واسطه عبادت در زندگی انسان محقق می‌شود و در زیست روزمره انسان که از آن به عنوان فرهنگ یاد می‌کنیم محقق می‌شود چرا که بدون این موارد، فرهنگ جامعه محقق نمی‌شود.

دکتر امامی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: جامعه بدون جامعه‌گرایی، بدون به خدمت جامعه درآمدن محقق نمی‌شود. در نقطه مقابل آن منافع شخص است. لیبرالیسم در ظاهر این مرض را درمان کرده، و سعی می‌کند و با تعریض این خودخواهی انسان به عنوان یک ارزش بدیهی یک مقداری جامعه را مدیریت کند. اصل نهم دقیقاً موضوع فرهنگ و عبادت است، این اصل و نگاه سیستمی ایشان به عبادت و عبادت در اسلام خارج از بحث معاملات و عقود و... خود عبادات، شخصی و مستحبی تمهید فرهنگی برای جامعه است.

وی ادامه داد: ایشان معتقد است 3  مسأله در ذیل عبادات حل می‌شود که مشکل جامعه است. مسأله نیاز ارتباط با مطلق، مسأله نیاز به عینیت گرایی در نیت و گذار از ذات که در اینجا ذات یعنی خود و مسأله احساس مسئولیت درونی به عنوان ضمانت اجرایی و در ادامه به مفهوم اخلاص پرداخته است که اخلاص بدون نیت تام که این عمل را برای تقرب انجام می‌دهم، ممکن نیست و عبادت تلقی نمی‌شود و این مسأله را بیان می‌کند که در تاکتیک اخلاص فرد مؤمن و عضو جامعه اسلامی دقیقاً این عبور از خود را در عین رشد، اسلام به واسطه مفهوم اخلاص محقق می‌کند.

* در مجتمعنا بودن کتاب باید تأمل کرد!

دکتر مهدی حسین‌زاده یزدی استاد و مدیر گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران دیگر سخنران این مراسم بود. وی در ابتدا بیان کرد که این کتاب را در سه ساحت می‌توان مورد بررسی قرار داد: ترجمه اثر، خود اثر به صورت مستقل و اثر از این حیث که واسطه بین فلسفتنا و اقتصادنا است.

حسین‌زاده با اشاره به ترجمۀ کتاب جامعۀ ما گفت: کتابی که من به زبان عربی مطالعه کردم مربوط به نسخه مجمع تقریب مذاهب است که عناوین آن در قسمت‌های ابتدایی با ترجمه فارسی کمی متفاوت است. معلوم می‌شود که ترجمه از نسخه دیگری است که متأسفانه در برخی قسمت‌ها آسیب زده به مطلب. مثلاً در صفحۀ ۸۵ می‌نویسد: بحث از جامعۀ ما را در فرصت دیگری ارائه می‌کنیم با اینکه بحث اصلی کتاب جامعۀ ماست.

صحبت درخصوص خود اثر به صورت مستقل بحث عمیقی است، اما چون تمرکز  بحث ما روی شهید صدر است کتاب را از ساحت سوم بررسی می‌کنم.

 آیا کتاب که عنوان مجتمعنا را داراست، می‌تواند واسطه بین فلسفتنا و اقتصادنا باشد یا نه؟ وی ادامه داد: شهید صدر در قسمت پایانی فلسفتنا می‌نویسند که بر ما است که مبانی فلسفی اسلام درباره هستی و زندگی و اجتماع و... مطالعه کنیم. فلسفتنا معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی را بررسی کرد و نگاه فلسفی اسلام را درباره آن به مثابه زیربنا مورد مطالعه قرار می‌دهد. اکنون خواننده به دنبال پل ارتباطی برای مطالعه اقتصادنا است. کتاب مجتمعنا این حلقه ارتباطی را به نظر من ایفا نمی‌کند بلکه کاملاً تک بعدی با مسأله مواجه می‌شود. این استاد دانشگاه عقل، قرآن و عترت را سه منبع مهم در تفکر شیعی و اسلامی دانست و اظهار داشت: تمرکز این کتاب بر تفسیر قرآنی است و اسم کتاب، می‌توانست جامعه در قرآن از منظر شهید صدر انتخاب شود. اما با انتخاب نام مجتمعنا به عنوان کتاب، توقع می‌رود که این کتاب نقش واسطه‌ای را ایفا کند. مثال جالب این است که شهید صدر در انتهای فلسفتنا وعده بحث مفصلی درخصوص نسبت میان ادراک و آگاهی و شرایط اجتماعی را می‌دهد. پس انتظار بر این بود که با جامعه‌شناسی معرفت هم در این کتاب مواجه شوید. اما این گونه نیست. این نگاه ما را وادار می‌کند که در مجتمعنا بودن این کتاب اندکی تأمل کنیم. وی ادامه داد: شهید صدر در کتاب فلسفتنا در ابتدا به بررسی همه دیدگاه‌ها آن هم نخست به صورت دقیق و همدلانه می‌پردازد و سپس آن‌ها را نقد می‌کند و آنگاه فلسفه اسلامی را مستدل بیان می‌کند. اما در این کتاب چنین چیزی را شاهد نیستیم و اگر هم چنین است مختصر بوده و  از آن گذر می‌شود و اساساً همدلانه نیست. مثلاً صفحۀ ۱۸۸ و ۱۸۹ را ببینید تقریری که از جامعه در اندیشه هگل می‌شود. با اینکه جای بحث مفصل از اصالت جامعه و فرد اینجاست به راحتی از آن عبور می‌شود.

جان کلام آنکه باید اسم کتاب عنوانی مانند جامعه در قرآن از منظر شهید صدر قرار می‌گرفت و نه مجتمعنا. وی در پایان به نقد تقریر یکی از سخنرانان جلسه پرداخت و توجه داد که شهید صدر میان علم و مکتب تفاوت می‌گذارد.

از دیگر سخنرانان این مراسم سید رائد العبیدی از جامعه المصطفی العالمیه بود که با زبان عربی در تجلیل شخصیت شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر سخنانی بیان داشتند.

* حاکمیت نظام‌واره ذهنی بر شهید صدر و شاگردان وی

دکتر مسعود فکری، مترجم کتاب آخرین سخنران این مراسم بود که با اشاره به آشنایی و شناخت خود از آیت‌الله منذر حکیم، گفت: شاگردان صدر از دو ویژگی برخوردارند. یکی آن که نظام‌واره ذهنی که بر شهید صدر حاکم بوده را دارا هستند و در اینجا باید توجه کنیم که ما با یک عالم دارای نظام فکری مواجه هستیم. خیلی از افردا وقتی در مورد یک اندیشمند مطالعه می‌کنند در انتها به این می‌رسند که شاید فرد برجسته باشد اما نظام فکری نداشته باشد. اما مرحوم شهید صدر نظام فکری داشت و شاگردان وی بسیار تحت تأثیر این نظام فکری بودند. ممکن است این نظام فکری نقدپذیر باشد و یا در همگن بودن اجزا دارای اشکال باشد، اما در هر صورت دارای یک نظام فکری بودند.

وی با بیان اینکه آیت‌الله منذرحکیم تلاش کرده است در برگرفتن آن نظام‌واره، بتواند قطعات پازل مربوط به دیدگاه‌های اجتماعی ایشان را بازسازی کند، ادامه داد: همانطور که آقای مؤذنی اشاره کردند این که در فلسفتنا و اقتصادنا در ابتدا به نظریه‌های رقیب پرداخته و در مقام مقایسه نسبت‌های برتری و ترجیحی و اسلامی را بازگو می‌شود اما در این کتاب اتفاق نیافتاده است و دلیل روشنی دارد. اینکه چون ایشان اقدام به تألیف و کنار هم قرار دادن اجزا نظریه خودشان و نظریه‌های خودشان در باب نظریه‌های اجتماعی موفق نشدند این اتفاق نیافتاده است.

فکری در بخش دیگری از سخنان خود در پاسخ به دکتر مؤذنی بر تفاوت نسخ، افزود: این کتاب دو نسخه لبنانی و مجمع تقریب مذاهبی دارد. چون آیت‌الله منذرحکیم ابتدا این کتاب را تحت عنوان مجموعه مقالات در همایشی ارائه و سپس منتشر شده بود و بعد توسط ایشان بازسازی شد. ایشان آنچه را که به صورت قطعاتی بوده در کنار یکدیگر قرار داده است. که دو سؤال مطرح می‌شود؛ آیا این پایان دیدگاه شهید صدر در مورد مسائل اجتماعی از منظر اسلام بوده است، پاسخ منفی است. سوال دیگر اینکه شهید صدر اگر می‌خواست این قطعات را در کنار یکدیگر قرار دهد و به اندیشه اجتماعی اسلام برسد به همین شکل می‌رسید؟ پاسخ این سوال نیز منفی است. کمااینکه نویسنده کتاب هم با همه آن دغدغه‌مندی و ارتباطی که با نظام‌واره مرحوم صدر داشتند نیز چنین ادعایی را نداشتند.

وی ادامه داد: این کتاب چند ویژگی مهم داشت، ابتدا اینکه یک سری مسائلی که ممکن است در ادبیات دینی و مطالعاتی ما کمتر مسبوق به سابقه بوده است در حوزه اجتماعی به آن پرداخته است. دومین نکته اینکه دیدگاه‌های مرحوم صدر دیدگاه‌هایی بنیاد محور است، یعنی اینگونه نیست که براساس برداشتی که در یک لحظه با یک خوانشی کوتاه و سطحی به آن دست پیدا کرده باشد، تئوریزه کند، بلکه مطالعات بنیادین در پشت آن قرار دارد که آن را به این مرحله رسانده است. سومین نکته اینکه عبارتی که آیت‌الله تسخیری در مقدمه کتاب نوشته بحث نظریه‌پردازی است. همانطور که عرض کردم در اصطلاح  فلسفی یک منظومه فکری و یک نظام فکری داریم.

مترجم کتاب مجتمعنا با بیان اینکه منظومه فکری، مبدع اندیشه نیست اما اندیشه‌های دیگران را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و از آنها یک مجموعه متناسب برای خود می‌سازد گفت: اصولا کسی را بخواهیم عالم در یک زمینه عالم بنامیم باید یک منظومه فکری داشته باشد. اما نظام یعنی اینکه وی بتواند از این داشته‌ها و دریافت‌های اولیه به تولید فکر جدید بپردازد. به همین جهت مرحوم صدر را باید در دسته دوم قرار دهیم.

فکری در بخش دیگری از سخنان خود به ترجمه کتاب اشاره کرد و ادامه داد: سعی کرده‌ام بین عبارات‌های مربوط به شهید صدر و توضیحات نویسنده توجه کنم همانطور که دکتر شمشیری در ابتدای مراسم اشاره داشتند این ترجمه مربوط به سال 93 است که به دلایلی منتشر نشد. از این حیث این نکته آخر را هم اشاره کنم که توصیه‌ای است برای مجموعه‌های دانشگاهی و فرهنگی که در این قضیه  سهیم بودند ما به جد نسبت به برقرار کردن پل ارتباطی فرهنگی خودمان و جهان عرب دچار کمبود هستیم. هم در جنبه‌های اثباتی و هم نفیی.

این مترجم ادامه داد: خیلی از آن افکار به جامعه ما سرازیر می‌شود اما چون درست ترجمه نمی‌شود و در اختیار اهل فن قرار نمی‌گیرد تلقی‌های نادرستی از آن به وجود می‌آید. الان دعوای میان سنت و مدرنیسم به مراتب جدی‌تر و پر حرارت‌تر در جهان عرب است تا در جامعۀ ما.

وی در پایان گفت: با در دستور کار قرار دادن آثار فاخر در حوزه زبان عربی که می‌تواند به تحرک بیشتر جامعه فکری ما بیانجامد، قطعاً خدمت شایسته‌ای به جامعه کرده‌ایم.

* شهید صدر یکی از معماران نوین تمدن اسلامی بود

در پایان این مراسم نیز ویدئو سخنان آیت‌الله سیدمنذر حکیم که به دلیل کسالت نتوانسته بودند در این جلسه حاضر شوند، پخش شد.

آیت‌الله سیدمنذر حکیم در این ویدوئو با بیان اینکه این رونمایی در گام دوم انقلاب اسلامی رخ داده است، گفت: این اثر گویای تحقق یکی از ایده‌ها و پروژه‌های زیرساختی انقلاب و تمدن نوین اسلامی از نگاه شهید صدر است که به حق باید ایشان را یکی از معماران تمدن نوین اسلامی مطرح کنیم.

وی کتاب مجتمعنا را در بردارندۀ یک پروژه تحول فردی و اجتماعی در جامعه معاصر دانست و ادامه داد: نام این اثر توسط خود شهید انتخاب شده است و محتوا و مضمون این کتاب نیز در زبان عربی با کلمات، عبارات و متون خود شهید صدر تهیه شده و شکل و قالب از شهید صدر در اقتصادنا الهام گرفته شده است. آنچه من را به تهیه پروژه وادار کرده است تأکید بر یک روشمندی در اصالت، عمق و همچنین همه‌جانبه‌نگری شهید صدر درخصوص کشف و تبیین نظریه اجتماعی و نظام اجتماعی اسلام از قرآن می‌باشد.

آیت‌الله سیدمنذر حکیم افزود: بنابراین در مقدمه سعی کردیم دورنمایی از شخصیت علمی شهید صدر را در چند بخش بیان کرده و با آشنایی از شخصیت علمی، فکری، معنوی و تربیتی ایشان به 5 قلمرو مهم که ساختار این کتاب را تشکیل می‌دهد بپردازیم.

روش‌شناسی نظریه و نظام اجتماعی، مبانی این نظریه و نظام اجتماعی، نظریه اجتماعی اسلام در قرآن از نگاه شهید صدر و با کلمات شهید صدر و چهارم کلان نظام اجتماعی از نگاه شهید صدر بر اساس قرآن و بخش پنجم بررسی خرده نظام‌های اجتماعی این کلان  عناوین این پنج فصل را شامل می‌شد که آیت‌الله حکیم در این‌باره گفت: طرز فکر و ایده‌های شهید صدر و روشمندی آن را در بررسی مباحث قرآنی به طور خاص و علمی به طور عام در این کتاب نشان داده شده است.

نویسنده کتاب مجتمعنا با اشاره به مخاطبان این کتاب، عنوان کرد: این کتاب کاربردهای فراوان دارد و فقط برای رشته جامعه شناسی نیست. علوم تربیتی، حقوق و بحث‌های دیگری که در زمینه انقلاب و تمدن اسلامی لازم است در این گنجانده شده و به همین خاطر این کتاب کاربردهای فراوانی خواهد داشت و برای عموم افراد جامعه و خصوصاً فرهیختگان دانشگاه‌ها، حوزه و رسانه‌ها از جمله صدا و سیما که در کشور فرهنگ‌سازی می‌کنند کاربرد دارد.

وی افزود: البته قبل از این چاپ این کتاب آثار و اندیشه‌های صدر در مقلات فراهم و اخیراً پس از مجتمعنا این کتاب چاپ شده، اما هنوز ترجمه نشده است. قبل از مجتمعنا بر نظریه اجتماعی قرآنی شهید صدر تمرکز و کتابی چاپ و در مرحله بعد مجتمعنا چاپ شد که مجمع تقریب چاپ آن را بر عهده داشت و بعداً لازم دیدم که در چند مرحله کار را گسترش دهیم و به تفکیک برخی از مباحث پرداختیم.

آیت‌الله سیدمنذر حکیم، شهید صدر را مبدع یک کار علمی بسیار دقیق و مهم عنوان کرد و ادامه داد: شاگردان شهید صدر سعی کردند گام‌های ایشان را تکمیل کنند که در نهایت یکی از کتاب‌های قابل توجه "جامعۀ انسانی از نگاه قرآن" بود که توسط شاگرد وی آیت‌الله سیدمحمدباقر حکیم شهید چاپ شده است. یک کار تکمیلی شهید حکیم انجام داد که مجموعه مقالاتی در مجمع جهانی اهل بیت در رسالة ثقلین در بیست مقاله یا بیشتر چاپ شد که این دو جلد کتاب در یک کتاب مطرح شد که خرده نظام‌هایی که مد نظر شهید صدر بوده است طراحی شده و آیات و روایات مربوطه فراهم شده است.

نویسنده کتاب مجتمعنا ابراز کرد: البته این دو جلد کتاب ظرفیت تکمیل شدن را دارد تا یک دوره ده جلدی در مجموعه خرده نظام‌های اسلامی یعنی نظام سیاسی، اداری، تربیتی، آموزشی، اقتصادی، دفاعی، حقوقی، قضایی و جزایی قابل مطرح شدن است که می‌طلبد مراکز علمی و حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، مؤسسات علمی به این خلاءای که مورد نیاز ما در گام دوم انقلاب است بپردازند.

وی با بیان اینکه جریان‌سازی علمی و فرهنگی تحول آفرین در این کشور نیاز داریم که در حال شکل‌گیری است، عنوان کرد:  این کتاب می‌تواند نشان دهندۀ عناصر اقتدار این فکر و ایده‌های قرآنی ما با تأکید بر روشمندی و پژوهش محوری، عمق و اصالت همه‌جانبه‌نگری و انسان‌سازی بودن میراث علمی شهید صدر و متمایز بودن نسبت به معاصران باشد. امیدواریم با تدوین کلان مجدانه کلان نظام‌های اجتماعی و خرده نظام‌های اجتماعی مورد نیاز با متد و عمق همه‌جانبه‌نگری شهید صدر دیده به این امر مهم دست یابیم.

وی در پایان گفت: به امید دیدار طلوع خورشید عدالت دولت مهدوی ان‌شاءالله که یکی از آرزوها و امیدهای شهید در کتاب مجتمعنا به عنوان قله‌ای در اسلام است و شهید صدر برای رسیدن به این قله در حقیقت این مسیر طولانی را طی کرده و با شهادت خود اثبات کرد و آمادگی خود برای رسیدن به این قله را با جان و قلم خود تأیید نمود.

یادآور می‌شود، چاپ نخست این اثر در 496 صفحۀ وزیری، شمارگان 500 نسخه و با قیمت 65.000 تومان توسط انتشارات سروش در اختیار علاقمندان این حوزه قرار گرفته است.

علاقه‌مندان برای تهیه کتاب "جامعۀ ما" می‌توانند از طریق شماره تلفن بازرگانی 66493620 و یا فروشگاه اینترنتی انتشارات سروش با شمارۀ 66415401 تماس حاصل نمایند. همچنین از طریق اینستاگرام انتشارات سروش به نشانی@soroushpub_com ، واتساپ به شماره 09301949130 و یا با مراجعه به سایت سروش www.soroushpub.com، برای تهیه کتاب اقدام نمایند.